Բաժնի վարիչ 
Խառատյան Ալբերտ Արմենակի, գլխավոր գիտաշխատող, ՀՀ ԳԱԱ թղթակից անդամ, պ.գ.դ. կենսագրականը

Բաժնի աշխատակիցները

1. Ստեփանյան Էմմա Տաճատի, ավագ գիտաշխատող, պ.գ.թ.
2. Հովսեփյան Մարիամ Վռամի, ավագ գիտաշխատող, բ.գ.թ. կենսագրականը
3. Կարապետյան Արմեն Հովակիմի, ավագ գիտաշխատող, պ.գ.թ.
4. Գևորգյան Մարիամ Հենրիկի, գիտաշխատող, բ.գ.թ.
5. Եսոյան Մյասնիկ Արամայիսի, գիտաշխատող, պ.գ.թ.
6. Մարանգյոզյան Արմենուհի Հակոբի, ավագ լաբորանտ

 

Հայ պարբերական մամուլի և հասարակական մտքի պատմության բաժնի մասին

Հայ հասարակական մտքի և մամուլի պատմության բաժինը նախապես գործում էր գիտությունների ակադեմիայի Մ.Աբեղյանի անվ. գրականության ինստիտուտում, 1960 թ. ի վեր, ունենալով ոչ միայն գրական, այլև պատմագիտական գիտահետազոտական ուղղություն: Այն գլխավորում էր ակադ. Ա.Կարինյանը: 1965 թ. բաժինը տեղափոխվեց Պատմության ինստիտուտ. նախապատվությունը տրվել էր մամուլի` իբրև պատմագիտական հետազոտության առարկայի կարևորությանը, ինչպես և նրա` իբրև սկզբնաղբյուրի նշանակությանը:
1965-1984 թթ. բաժինը ղեկավարում էր Ա.Մնացականյանը, 1984-1991 թթ. Ռ.Խաչատրյանը, 1991 թ. ցայսօր` Ա.Խառատյանը:
Հայ հասարակական մտքի և մամուլի պատմության բաժնի ուսումնասիրության առարկան մամուլի պատմությունն է, մամուլի գործիչների, հասարակական մտքի ներկայացուցիչների և, ի վերջո, հասարակական ուղղությունների (հոսանքների) գնահատականն ու դրանց նշանակության վերհանումը: Հայ մամուլի և նրա գործիչների համակարգված ուսումնասիրությունը սկսվել էր դեռևս 1950-ականների 2-րդ կեսից, երբ հրատարակվեց Ա.Կարինյանի <<Ակնարկներ հայ պարբերական մամուլի պատմության>> երկհատոր աշխատությունը: Ա.Կարինյանը գիտականորեն արժեքավորել է գաղութահայ մամուլի պատմությունը, որ փաստորեն հայ մամուլի սկզբնավորման և վաղ շրջանի զարգացման փուլն էր (հնդկահայ մամուլ, մխիթարյանների մամուլ):
Բաժնի հետազոտական աշխատանքներն ընդգրկում են ինչպես առանձին պարբերականները, այնպես էլ հիմնահարցերի ընդհանրությամբ միավորվող կամ տվյալ ժամանակաշրջանն արտացոլող պարբերական հրատարակությունները, մամուլի, հասարակական մտքի պատմությունը և առանձին գործիչների գործունեությունը լուսաբանող աշխատանքները: Բաժինը ուշադրություն է դարձնում նաև հայ մամուլի մատենագիտության կազմելուն:
XVIII-XIX դդ. արևելահայ մամուլը հանգամանալի ուսումնասիրված է Մարգո Մխիթարյանի աշխատություններում: Դրանցում լուսաբանվում են հայ մամուլի և հրապարակախոսների մտավոր ու մշակութային գործունեությունը, արժեքավորվում նրանց տեղն ու դերը ազգային մտավոր շարժման մեջ: Մ. Մխիթարյանի աշխատություններում պարբերականները հետազոտվում են հասարակական մտքի հետ ունեցած սերտ առնչությունների մեջ: Այս հետազոտողը վաստակ ունի հատկապես հայ դեմոկրատական ու ազգային պահպանողական հոսանքների (XIX դ. 40-80-ական թթ.) բնութագրի և նրանց դերի վերհանման գործում:
Մ.Մխիթարյանը հեղինակն է հետևյալ աշխատությունների
1. <<Հյուսիսափայլ>> ամսագիրը, Ե., 1959:
2. XIX դարի երկրորդ կեսի արևելահայ պարբերական մամուլի պատմությունից, Ե., 1976:
3. Արևելահայ մամուլի սկզբնավորումը և լուսավորական շարժումը դարի առաջին կեսին, Ե., 1994:
4. Խորեն Ստեփանեի <<Հայկական աշխարհ>> ամսագիրը, Ե., 2002 թ.:
5. 1848-1849 թթ. հունգարական հեղափոխության արձագանքները հայ իրականության մեջ, Ե., 2003 թ.:
Գիտական լուրջ վաստակ ունի հատկապես արևելահայ մամուլի ուսումնասիրության բնագավառում պատմական գիտությունների դոկտոր, պրոֆ. Լիդա Գևորգյանը: Նրա առավել կարևոր մենագրություններից են.
1. <<Մուրճ>> ամսագիրը, Ե., 1982:
2. Գրիգոր Արծրունին և նրա <<Մշակը>>, Ե., 1996:
Հեղինակ է նաև <<Նարեկյան մտորումներ>> (Ե., 1984) և <<Լուսինե>> (Ե., 1999, համահեղինակ) աշխատությունների:
Բաժնին երկար տարիներ աշխատակցել է Վիկտորիա Գեղամյանը, որի աշխատությունները նվիրված են արևմտահայ պարբերական մամուլի ուսումնասիրությանը: Նրա աչքի ընկնող մենագրություններն են.
1. Պոլսահայ մամուլի և հրապարակախոսության սկզբնավորումը, Ե., 1975:
2. Константинопольские армяне и национально-просветительское движение 30-60-х годов 19-го века, Е., 1989.
Արևմտահայ, հատկապես Զմյուռնիայի հայ մամուլի ուսումնասիրության բնագավառում արժեքավոր ներդրում ունի պատմական գիտությունների թեկնածու Միքայել Հակոբյանը: Նրա գրչին են պատկանում հետևյալ մենագրությունները, որոնց մի մասը հրատարակվել է հետմահու.
1. <<Մետեորա>> հանդեսը արևմտահայ լուսավորական-դեմոկրատական շարժման մեջ, Ե., 1977:
2. Զմյուռնահայ պարբերական մամուլը (1839-1860), Ե., 1984:
3. Զմյուռնահայ պարբերական մամուլը (1861-1880), Ե., 1987:
4. Ստեփան Ոսկանյանը և նրա միջավայրը, Ե., 2005:

Մատենագիտական աշխատություններ.
1. <<Արևելք>> (1855-1856) և <<Արևմուտք>> (1859, 1864-1865) հանդեսների անոտացված մատենագիտություն, Ե., 1980:
2. <<Ծաղիկ>> (1861-1867) հանդեսի մատենագիտություն, Ե., 1983: 
Հայ պարբերական մամուլի ամբողջական մատենագիտությունն կազմելու գործը իր հետագա զարգացումն է ստացել , Գ.Լևոնյանցի ու Հովհ. Պետրոսյանից հետո, Մանվել Բաբլոյանի աշխատություններում: Այս բնագավառում հատկապես կարևոր ներդրում է նրա.
Հայ պարբերական մամուլը. մատենագիտական համահավաք ցուցակ (1794-1980), Ե., 1986 աշխատությունը:
Մ.Բաբլոյանը հրատարակել է նաև մենագրություն`
1. Սփյուռքահայ մամուլի պատմությունից. <<Անի>> (1946-1955), Ե., 1965:
Արևելահայ մամուլի ուսումնասիրության բնագավառում առանձնանում են պատմական գիտությունների թեկնածու Սիլվա Նազարյանի աշխատությունները.
1. Հայ մանկապատանեկան մամուլը (1851-1917), Ե., 1979:
2. Երևանի պարբերական մամուլը (1880-1917), Ե., 1986:
Արևմտահայ պարբերականների ուսումնասիրության ասպարեզում իր վաստակն ունի Մեսալինա Ադանալյանը, որը հրատարակել է <<Թեոդիկի ամենուն տարեցույցը>> մենագրությունը:
Բաժնի տարիներ ի վեր աշխատակցել է պատմական գիտությունների թեկնածու Սվետլանա Սահակյանը, որի աշխատությունները վերաբերում են Անդրկովկասի ռուսական պարբերական մամուլին, դրանց էջերում հայ իրականության արտացոլմանը, ինչպես և ֆրանսահայ պարբերականներին: 
Պատմական գիտությունների դոկտոր, պրոֆ. Ալբերտ Խառատյանի ուսումնասիրությունների առարկան են արևմտահայ մամուլն ու նրա գործիչները: Գրել է հետևյալ մենագրությունները.
1. Արևմտահայ մամուլի և հրապարակոսության պատմությունից, Ե., 1980:
2. Օսմանյան գրաքննությունը և արևմտահայ մամուլը (1858-1896), Ե., 1984:
3. Արևմտահայ պարբերական մամուլը և գրաքննությունը Օսմանյան Թուրքիայում (1857-1908), Ե., 1989:
4. Հասարակական միտքը Զմյուռնիայի հայ պարբերական մամուլում (1840-1900), Ե., 1995: 
Կազմել է հետևյալ մատենագիտությունները.
1. <<Արևելյան մամուլ>> հանդեսի մատենագիտություն (1871-1909), Ե., 1976:
2. <<Մեղու>> հանդեսի (1856-1865) մատենագիտություն, Ե., 2003:
Բաժնի աշխատակիցներից պատմական գիտությունների թեկնածու Էմմա Ստեփանյանը գրել է մի շարք հոդվածներ և այլ աշխատություններ, որոնք վերաբերում են հունահայ մամուլի պատմությանը: Բաժնում հայ քաղաքական կուսակցությունների մամուլի պատմությամբ զբաղվում է բանասիրական գիտությունների թեկնածու Մարիամ Հովսեփյանը: Այս թեմայով ունի մի շարք աշխատություններ և մենագրություն` <<Կ. Պոլսի ՀՀ պարբերական մամուլը ազգային- ազատագրության ջահակիր (1909-1915)>>, Ե., 2001:
Հայ մամուլի և հասարակական մտքի պատմության ասպարեզում ակնառու երևույթ է բաժնի աշխատակիցների (մասամբ նաև դրսի հեղինակների) ուժերով հրատարակված <<Հայ պարբերական մամուլի պատմություն (1794-1900)>> հատ. 1, Կահիրե, 2005 թ., աշխատությունը, որն ընդգրկում է հայ մամուլի պատմությունը` <<Ազդարարից>> մինչև 20-րդ դ. սկիզբը: Այստեղ հետազոտված պարբերականների մի զգալի մասը ընթերցողին է ներկայացվում առաջին անգամ: Խմբագիրներն են Ա.Խառատյանը և Լ.Գևորգյանը: Նույն խմբագրությամբ բաժինը առաջիկայում կհրատարակի նույնանուն աշխատության երկրորդ հատորը, որի ժամանակագրական սահմաններն ընդգրկում են 1900-1920 թթ.: